Náttúra Íslands        Skilaverkefni Sjór                       Sett fyrir:     18.03.09

Hólaskóli - Háskólinn á Hólum                                     Skiladagur:  21.03.09

Kennari: Bjarni K. Kristjánsson

Leiðbeiningar: Hlaðið verkefninu niður á eigin tölvu, vistið undir öðru nafni (t.d. ykkar nafn_ferskvatn). Svarið spurningum beint á verkefnablaðið og vistið reglulega. Svör eru bæði dæmd eftir því hvort svarið sé rétt og hversu vel orðað/hnitmiðað svarið er.

 

Lengri spurningar (svör ættu ekki að vera lengri en 10 línur)

 

1.      (25%) Hverjar eru helstu vistgerðir fjörudýra?

 

Svar:  Vistkerfi er í raun það sama og búsvæði. Hvernig tegundir skipta sér upp í vistgerðir / búsvæði markast af sérstöðu þeirra í dýraríkinu. Til er ákveðið manngert flokkunarkerfi  í dýrafræði sem heldur utan um allar mögulegar tegundir og hópa í vistkerfum heimsins. Vistgerð fjöru er eining dýra sem búa yfir ákveðnum eiginleikum hvað varðar; seltu, loftslag, aðlögun að ákveðnum skilyrðum í jarðgerð fjöru og gróðurs. Innan sömu vistgerðar eru aðstæður þannig að þar þrífast svipuð samfélög plantna og dýra þó að langt geti verið á milli svæða með sömu vistgerð.

Feikilegur fjölbreytileiki er að finna í vistgerð fjöru.

 

Vistgerðum fjörudýra má skipta upp í eftirfarandi flokka;

·        Rándýr - veiða aðrar lífverur til að finna sér fæði til að lifa af. (t.d. Nákuðungur)

·        Plöntuætur - bíta þörunga, (t.d. ígulker) (sviflirfur)

·        Hræætur - lífverur sem leita uppi hræ og lifa af þeim. Hreinsar hold af beinum.

·        Skrapara - skrapa þörunga af undirlagi. Skeldýr/kuðungar.

·        Grotætur - éta undirlagið í fjörum og melta næringarefni.

·        Síara (svifdýr) - sía næringu úr umhverfinu; t.d kræklingur. (sviflirfa)

 

Og innan hvers flokks má svo finna nær alla þessa hópa lífvera!

 

Talað er um svokallaða Ífánu og Áfánu.  

(lífverur sem grafa sig í botn eða lifa ofan á botninum).

 

Ífána  = lífverur sem eru grafnar í undirlagið. (Til að éta drullu, til að hafa skjól, búa sér til bæli í botninn og fara þaðan á veiðar).

Áfána =  Oft mjög hreyfanlegar verur; (en líka hrúðurkarlar). Oft með verndarskel, allar vistgerðir eru í áfánu. Lifa ofan á undirlaginu í fjöru eða við það.

 

 

2.  (25%) Hvaða þættir ráða gerð fjöru og á hvaða hátt?

 

Svar:  Raki, Hiti, Selta, Hafís, Halli, Sjávarföll og Brimsemi ráða mestu um gerð fjöru.

Raki ræður hvort lífverurnar halda lífi v.þess að sumar þeirra þola illa að fara á kaf, aðrar illa að þorna. Hiti í fjörunni veldur etv ofþornun, aðrar þola illa of mikinn kulda t.d að vetrum; flestar teg. Lífvera í fjöru eru mjög hitaþolnar. Selta ræður miklu um það hvort fjörulífverur lifa eða deyja -margar þeirra þola illa breytingu milli of mikillar seltu og ferskvatns (mikill munur er á þessu efst og neðst í fjöruborði; teg. Aðlagaðar að mismundandi fjörugerðum). Ferskvatn rennur etv yfir búsvæði lífvera og veldur því að meira þolnari lífverur lifa ágætlega en aðrar hverfa!. Hafís sverfur í burtu og drepur botnfastar tegundir; lítið um þang í fjöru!  Halli í fjöru ræður því hve stór hún er og hve mikið set er í henni.  Halli og sjávarföll ráða í sameiningu stærð fjörunnar.  Og lögun hennar og svæðið fyrir framan hana ræður miklu um lífskilyrði í henni.  Brimasemi ræður einnig miklu því að það sverfur burt tegundirnar sem ná ekki að festa sig nægilega vel, og eftir því sem brimið er meira er minna líf að finna í fjörunni. Kornastærð í fjöru ræður miklu um gerð og útlit fjörunnar.

 

Dæmi um fjörur;

·        Sandfjörur - allsstaðar þar sem jökulár renna til sjávar; mikið brim; þá er mikil hreyfing á undirlagi og lífverur eiga erfitt uppdráttar með að finna sér búsvæði; en líf finnst þó ofarlega í fjörunni (aðrar eru niðurgrafnar).

·        Brimasamar klapparfjörur; eru oft fyrir opnu hafi; virðast líflitlar í fyrstu en þó finnast lífverur djúpt á milli klappana;

·        Fitjar finnast á skjólsælustu stöðunum þar sem fjörur eru; þar er oft mikið af pollum; og tegundir lífvera eru oft landrænar og hafrænar. 

·        Leirur; þar sem finnst misfíngert set; halli er mjög lítill og ræður stærð fjörunnar.  Kræklingar og burstormar einkenna svæði þar sem leirur eru grófgerðar.

·        Þangfjörur eru frekar á skjólsælum svæðum en undirlagið er orðið hart.                  Mikil framleiðsla þangs og lífs.  Ef brimasemi eykst detta lífverur út. En ferskvatn drepur einnig þangið og hrúðukarlar sem þola illa samkeppni við þangið græða og koma sér oft upp þéttum byggðum í fjörunni.

 

3.  (25%) Fjaran er svokallað ecotone svæði þar sem að mætist lífríki ferskvatns og lands. Á hvaða hátt má sjá þetta í fjörum og hvort eru áhrif af landi eða sjó meira áberandi og er það jafngilt allstaðar í fjörunni? 

 

Svar:  Sjór þekur um 70% af jörðu; hann er saltur (33prómil), Mismunandi eftir svæðum hversu langt sólarljós nær niður; en talað er um ca. 150m dýpi.  Fjara er svæði sem er markað allra efst í landgrunni jarðarinnar; þar fer framleiðsla af kolefni stundum yfir 500 mg á dag.(við kjöraðstæður).  Frumframleiðsla alls hafsins á sér stað á þessu svæði. Stundum er fjaran á sandi; stundum á klöpp; enn aðrar eru í stórgrýti.

 

Mismundandi er hvernig fjörur eru uppbyggðar, og lífríki í fjörum ráðast mjög af gerð þeirra og staðsetningu; (skjól, halli, brim, jarðlög/bergrunnur, stærð fjörunnar, ex).    Áhrif sjávar eru meira áberandi fjörum en áhrif lands - því að sjórinn ræður miklu um tilvist þess lífríkis sem þar finnst. 

 

Lífríki í fjöru er mun fjölbreyttara en lífríki í ferskvatni. 

Líf í Efri og neðri mörkum fjöru - ráðast af seltu, raka, hita. En í efri mörkum fjörunnar lifa lífverur sem eru ekki eins seltuþolnar og þær lífverur sem þola við neðarlega í henni og í söltum sjó.  Lífverur efsti í fjörunni þola betur að þorna örlítið; þó svo flestar þoli alls ekki að þorna alveg og hiti ræður miklu um afdrif þeirra. Þessir þættir ráða tegundafjöld í fjöru. Og eru í raun ráðandi þættir um gerð fjörunnar.

Flestar lífverur í fjörunni eru harðgerðar og þola vel breytingar á sjávarföllum; aðrar fylgja flóði og fjöru hreyfingunum en þær lífverur sem geta þolað það að lifa bæði í "fjöru" þegar fjarar út og í "fjöru" á háflóði - eru mjög harðgerðar; og hafa komið sér upp aðferðum til að "lifa af" þegar fjarar; grafa sig niður eða bíða undir steini.

 

Þar sem ferskvatn  mætir sjó; deyja e.t.v út tegundir sem þola illa ferska vatnið en lífverur sem þola mun á söltu vatni og fersku; lifa þar í staðinn - þetta getur t.d. verið þang/þari vs. Hrúðurkarlar - sem eru þolnari fyrir slíkum breytingum.

Mjög mikið ferskvatnsstreymi gerir tegundasamsetningu lífvera í fjöru fátækari.

 

Fjaran er skemmtilegt búsvæði vegna þess að hún breytir um svip eftir dægursveiflu, hafstraumum, flóði eða fjöru (2x á dag), en fjara er í dvala þegar flæðir út (og landgrunnurinn kemur úr kafi) en það segir ekki allt um fjöruna því að þegar flóð eru í fjörum þá lyfta  plönturnar sér upp; lífverur fara að eltast við að ná sér í fæðu; og lífverur neðar í sjónum koma upp til að elta þær og ná sér þannig í fæðu. 

Eftir því sem framleiðsla lífvænlegra efna í fjörunni er meira verður lífríkið fjölbreyttara; en framleiðslan ræðst af þangi og þara og stærð fjörunnar og staðsetningu; brimi, hita og raka og dýrafánu.

Þang-og þaraskógar í sjó mynda næstum jafn mikið af kolefni á jörðu og regnskógar jarðar.  Við Ísland verða plöntur þangs og þara 2 -5 metrar á hæð. Þeir lifa best við skýldar aðstæður; þeir og fjaran mynda mikilvæg búsvæðið fyrir lífverur í fjörunni.  

 

 

Styttri spurningar (Svör ættu ekki að vera lengri en 5 línur)

 

4. (12.5%) Á hvaða hátt tengist tunglið fjörulífi?

 

Svar:  Tunglið hefur áhrifa á jörðina og lífríki hennar með myndun sjávarfalla.     

Flóð og fjara eru þegar hækkar og lækkar í sjónum við strendur lands en orsökin er aðdráttarkraftur tungs og SÓLAR en á hverjum "tunglhring" (24klst/50mín) eru tvisvar flóð og tvisvar fjara. Þegar tungl, jörð og sól - liggja í sömu línu verður stórstreymi.  Mest er að sjá í fjöru þegar fjarað hefur út, og fjörulífið er greinilegt.  Þá leynist margt undir steini, sem jafnvel er ekki sjáanlegt nema með "víðsjá" - En ýmis smádýr verða eftir í fjörupollum; sorfnum í sandi og klettum í fjörunni, þegar fjarar út.  Lífverurnar sem í fjöru finnast verða að geta aðlagað sig stöðugum tilfærslum í sjónum - og brimöldum, sem myndast vegna aðdráttarafls tunglsins.

 

5. (12.5%) Hvað einkennir lindýr og hverjir eru helstu hópar þeirra sem sjá má í fjörum og á grunnsævi.

 

Svar:  Það sem einkennir lindýr er að þau eru eins uppbyggð og við; með 3 frumulög.  Finnast víða í sjó, ferskvatni og uppi á landi (landsníglar). Þau nýta sér allt sem er til staðar í fjörunni til að halda lífi þ.e.a.s. þau geta verið rándýr, grotætur, síarar, skraparar o.s.frv.  Í fjörum eru til 3 hópar lindýra; Nökkvar (með samsetta skel), kuðungar og samlokur (kræklingur).  (smokkfiskar og kolkrabbar eru líka lindýr en lifa ekki í fjöru!).

 

Skilaverkefni í Náttúra Íslands/Hólaskóli

 

Sæunn Þórarinsdóttir

Lágafelli